logo

Przestrzeń miejska tworzy krajobraz szczególny, podporządkowany organizacji życia jej mieszkańców. Niemożliwy do zatrzymania proces intensywnego rozwoju miast, wywołany przez przyrost ludności i ich potrzeby, równoznaczny jest z ciągłą rozbudową powierzchni uszczelnionych tzw. „szarej infrastruktury” (drogi, budynki, place, chodniki, parkingi, powierzchnie dachów). Infrastruktura ta z jednej strony podnosi jakość życia, ułatwiając korzystanie z przestrzeni miejskiej, z drugiej jednak, gdy jej rozwój jest nadmierny, może ją obniżać, zaburzając naturalne procesy środowiskowe, od których zależy nasze bezpieczeństwo i zdrowie mieszkańców miast. W bilansie wodnym zlewni naturalnych woda pochodząca z opadu atmosferycznego w znacznym stopniu wnika w głąb gruntu, częściowo ulega odparowaniu, a jej nadmiar zasila rzeki i jeziora, w powolnym spływie podpowierzchniowym. W zlewniach miejskich równowaga ta jest drastycznie zachwiana. Warstwa gleby przykryta podłożem nieprzepuszczalnym dla wód oraz niedostatek terenów zielonych ogranicza znacznie te procesy. Stąd, decydującą rolę w miejskim obiegu wody przejmuje gwałtowny spływ powierzchniowy, który może prowadzić do wystąpienia paraliżujących miasto zjawisk, np. powodzi wywołanych intensywnym deszczem o krótkim czasie trwania. Tego typu zdarzenia powodują, że człowiek zaczyna postrzegać nadmiar wody jako zagrożenie, które w ujęciu tradycyjnej gospodarki wodnej próbuje się eliminować poprzez rozbudowę systemów kanalizacji deszczowych czy kanałów burzowych, a także poprzez korytowanie naturalnych przebiegów cieków otwartych. Często jednak okazuje się, że przeciążona sieć odwodnieniowa prowadzi do zintensyfikowania skutków powodzi lub wręcz jest jej bezpośrednią przyczyną. Równie niebezpiecznym, choć mniej oczywistym zjawiskiem związanym z takim podejściem do zagadnienia wody w mieście, jest jej niedobór. Jakkolwiek dyskusja na temat korzystnej roli wody w przestrzeni miejskiej nie zmieściłaby się w ramach niniejszego opisu, celu i zakresu opracowania, należy jednak choćby wspomnieć, że negatywne następstwa jej deficytu obejmują tak poważne skutki jak potęgowanie efektu miejskiej wyspy ciepła i negatywnych dla zdrowia skutków nasilających się wraz ze zmianą klimatu fal upałów. Wyzwaniem dla nowoczesnego miasta jest zatem nie opracowanie rozwiązań służących szybkiemu odprowadzeniu wody z obszaru miasta, ale wypracowaniu metod służących bezpiecznemu spowolnieniu jej odpływu i częściowego zatrzymywania w tych miejscach wystąpienia opadu, w których jest to technicznie możliwe bez tworzenia zagrożeń powodziowych. W ten kontekst doskonale wpisuje się projekt pn. „Adaptacja do zmian klimatu poprzez zrównoważoną gospodarkę wodą w przestrzeni miejskiej Radomia” LIFE14 CCA/PL/000101. Podejmowane w projekcie działania adaptacyjne, przełamują utarte stereotypowe strategie, związane z gospodarowaniem wodą w przestrzeni miejskiej, wytyczając nową ścieżkę dla świadomego tworzenia zasobów wodnych i korzystania z nich dla celów środowiskowych i klimatycznych i poprawy bezpieczeństwa i jakości życia. Projekt wpisuje się w ogólnoświatowy trend łączenia działań inżynierskich z podejściem ekohydrologicznym dla poprawy jakości środowiska przyrodniczego w miastach, gdzie dostępna przestrzeń dla przedsięwzięć związanych ze środowiskiem naturalnym jest znacznie ograniczona a aktualnie z wyprzedzeniem wpisuje się w obecną Strategię Europejską Green Deal oraz najnowsze modyfikacje Ramowej Dyrektywy Wodnej, która zaleca szerokie stosowanie ekohydrologicznych rozwiązań bliskich naturze.

„Podkreśla, że ze względu na to, że wody opadowe na obszarach miejskich mogą być źródłem 10–20 % ładunku substancji biogennych trafiającego do zlewni, skuteczne łagodzenie tego wpływu, zwłaszcza na nowo zabudowanych obszarach, można osiągnąć przez tanie zaawansowane rozwiązania EH-NBS1 , takie jak sekwencyjne systemy sedymentacyjno-biofiltrujące i systemy hybrydowe łączące tradycyjną infrastrukturę hydrotechniczną z rozwiązaniami EH-NBS. Powinno to iść w parze ze środkami mającymi na celu dostosowanie zabudowy do zmieniającego się klimatu. Tam, gdzie to możliwe, rozwiązania takie powinny być również stosowane w odniesieniu do zasobów budowlanych.”2

Obecnie coraz częściej stosowane są rozwiązania z zakresu tzw. „błękitno-zielonej infrastruktury”, oparte na rozwiązaniach przyrodniczych, które wypierają tradycyjne działania inżynierskie. W ramach wspomnianego projektu wykonywane będą 4 duże zadania adaptacyjne i kilkanaście mniejszych zadań o charakterze demonstracyjnym, których celem jest stworzenie obszarów w Radomiu o zwiększonej odporności na zmiany klimatu poprzez budowę zielonej i niebieskiej infrastruktury. Rozpoczynające się w tym roku prace inwestycyjne potrwają przez najbliższe dwa lata i obejmą obszar zbiornika Borki, rzeki Mlecznej na wysokości istniejących bulwarów, rzeki Cerekwianki powyżej ronda Solidarności oraz Potoku Północnego na wysokości ulicy Olsztyńskiej, oraz kilka mniejszych lokalizacji w centrum miasta. Poniżej przedstawiono krótki opis każdego z tych demonstracyjnych zadań.


1.„Nature-Based Solutions for Water” https://cor.europa.eu/en/our-work/Pages/OpinionTimeline.aspx?opId=CDR-541-2020
2.Ocena adekwatności ramowej dyrektywy wodnej, dyrektywy w sprawie ochrony wód podziemnych, dyrektywy w sprawie środowiskowych norm jakości i dyrektywy powodziowej European Commiittee of the Regions, źródło: ibidem

 

 

1. „RENATURYZACJA I ADAPTACJA RZEKI MLECZNEJ DO ZMIAN KLIMATU”

MlecznaRenaturyzacja rzeki Mlecznej na wysokości istniejących bulwarów przyczyni się do zmiany warunków przepływu wód wezbraniowych. Szczególnie istotną rolę będą w tym zakresie pełniły zatoki zastoiskowe, które utworzą miejsca retencji dla nadmiaru wód. Uregulowane koryto ma być przywrócone do jego pierwotnego położenia, wciąż zgodnego z obowiązującymi mapami. Na odcinkach rzeki gdzie nie jest możliwe wykonanie meandryzacji ze względu na brak dostępu do przylegających terenów wykonana zostanie tzw meandryzacja wewnętrzna oraz wprowadzone zostaną rozwiązania spowalniające odpływ wody i zatrzymujące wodę deszczową w korycie rzeki. W tym celu utworzona zostanie sekwencja bystrz i plos, które nie są spotykane w korytach rzek uregulowanych, podczas gdy w ciekach naturalnych tworzą się samoistnie i pełnią funkcję ostoi hydrogenicznych.

Ponadto retencja wód i tym samym redukcja przepływu w dalszym biegu rzeki będzie realizowana poprzez strefy mokradeł, w których zatrzymana zostanie część wód wezbraniowych. Działanie wspiera ochronę różnorodności biologicznej: roślinności, ptaków, płazów, bezkręgowców, itp. Poprawie ulegnie jakość krajobrazu w tej części miasta. Odtworzony zostanie korytarz ekologiczny i odbudowane siedliska hydrogeniczne.

Rozwiązania techniczne zaproponowane w ramach renaturyzacji rzeki Mlecznej będą sprzyjały ekologicznemu wzmocnieniu znaczenia rzeki jako siedliska dla cennych przyrodniczo gatunków fauny i flory, a także pozwolą wykształcić warunki środowiska rzecznego, zbliżone do naturalnych. Uzasadnieniem dla powyższego stanowiska są dotychczasowe doświadczenia płynące z realizacji projektów o podobnym charakterze. Jako przykład modelowy posłużyć tu może projekt odtworzenia zatok zastoiskowych zrealizowany na rzece Skerne (Wielka Brytania), którego realizacja przyczyniła się do zasiedlenia terenu inwestycji przez licznych przedstawicieli awifauny. Z całą pewnością, zatoki zastoiskowe ubogacą krajobraz rzeki i podniosą estetyczny wymiar inwestycji.

Inwestycja spowoduje poprawę jakości wody płynącej w korycie rzeki Mlecznej i zwiększenie jej zdolności samooczyszczania się. Ponadto funkcję redukcji zanieczyszczeń pełnić będzie roślinność wprowadzona do koryta rzecznego oraz konstrukcje kamienne wykonane z dolomitu (system bystrz), co znacznie wzmocni ten proces. Należy jednak podkreślić, iż dla utrzymania dobrego stanu wód w rzece Mleczna kluczowym jest, aby zanieczyszczenia niesione wodami deszczowymi były redukowane u ich źródła, a nie dopiero w strefie ujścia do odbiornika, co powinno być wytyczną dla podmiotów realizujących kolejne projekty związane z gospodarką wodami opadowymi i roztopowymi (deszczowymi) na terenie miasta Radomia, oraz dalszą rozbudową infrastruktury miasta.

Spowolnienie odpływu wód do niżej położonych części zlewni, jej czasowe zatrzymanie w zatokach zastoiskowych, zwiększenie retencji korytowej przyczyni się podniesienia poziomu wód gruntowych i tym samym uwilgocenia siedlisk oraz zwiększenia retencji gruntowej, czyniącej wodę łatwiej osiągalną dla systemu korzeniowego roślin. Renaturyzacja rzeki Mlecznej sprzyjać będzie przywróceniu zróżnicowanego ukształtowania koryta oraz zainicjowaniu procesów erozji i sedymentacji, oddziałujących rzeźbotwórczo na środowisko doliny rzecznej. Tworzące się w efekcie naturalnie lokalne przegłębienia będą stanowiły rezerwuar wody w okresach jej niedoboru, umożliwiający podtrzymanie życia biologicznego w rzece Mlecznej.

 

 2. „ADAPTACJA ISTNIEJĄCEGO ZBIORNIKA BORKI I STAWÓW KOLMATACYJNYCH DO ZMIAN KLIMATU”

BorkiGłównym celem zadania będzie zwiększenie pojemności retencyjnej zbiornika Borki, co przyczyni się do złagadzania przepływu rzeką Mleczną i ograniczy ryzyko występowania podtopień w odcinkach rzeki Mlecznej położonych poniżej zbiornika Borki. Oczywistym jest, że wskutek postępujących zmian klimatycznych, sprzyjających intensyfikowaniu częstotliwości zjawisk ekstremalnych, w tym powodzi, mogą pojawić się przepływy wód przekraczające zdolność retencyjną zbiornika Borki. Wówczas nadmiar wód spowoduje zjawiska powodziowe poniżej zbiornika, ale ich skala będzie mniejsza, a czas trwania znacznie krótszy.

Realizacja zadania spowoduje utrzymanie stałego przepływu w rzece Mlecznej nawet w okresach suszy, za pomocą przepławki, której rolą będzie utrzymywanie stałego przepływu w rzece Mlecznej poniżej piętrzenia poprzez realizację przepływu nienaruszalnego. W okresach skrajnej suszy, po przekroczeniu minimalnego poziomu piętrzenia, zasilanie przepływów niżówkowych będzie mogło być realizowane poprzez uniesienie zastawki jazu głównego.

Znaczącym efektem realizacji działania będzie podniesienie jakości wody w zbiorniku Borki, który podobnie jak większość jezior przepływowych oraz sztucznych zbiorników/stawów w Polsce, podatny jest na proces eutrofizacji, prowadzący do rozwoju niepożądanych sinic i glonów. Czynniki decydujące o tempie przebiegu procesu to głównie: stężenie związków biogenicznych, nasłonecznienie, temperatura wody, ograniczone falowanie, pH, wielkość akwenu oraz czas retencji wody. Problem zakwitów dotyczy zarówno jezior północnej Polski (np. jezioro Mielno) jak i południowej (np. jezioro Goczałkowickie). Są jednak przykłady, gdzie zjawiska zakwitów są zminimalizowane i prawie niewidoczne. Przyjęty w opracowaniach koncepcyjnych przez Uniwersytet Łódzki kierunek działania zakłada wstępne podczyszczanie wody napływającej rzeką Mleczna do zbiornika Borki w sekwencyjnym systemie będącym adaptacją istniejącego zbiornika kolmatacyjnego dla zwiększenia stopnia oczyszczania wód. Tego typu strategię rekultywacyjną podjął Uniwersytet Łódzki w odniesieniu do zbiorników Arturówek w Łodzi, gdzie prototypowo zastosowano kombinację rozwiązań technicznych z ekohydrologicznymi. Inwestycję tę należy traktować jako modelową, a wnioski płynące z jej realizacji z powodzeniem można odnieść do warunków zbiornika Borki i stawów kolmatacyjnych. Funkcję oczyszczania wód w zbiorniku Borki pełnić będą m.in. strefy roślinności przybrzeżnej oraz wyspa pływająca. Rozwiązania te znakomicie sprawdzają się jako systemy poprawiające jakość wód i będące miejscem siedliskowym dla wielu organizmów. Działaniem wzmacniającym mechanizm oczyszczania wód będzie wzbogacenie osadu dennego zbiornika Borki o mieszankę wapienno-dolomitową, której funkcją będzie wspieranie procesów unieruchamiania związków fosforu i azotu.

Powyższe działania będą realizowane przy zachowaniu gatunków bytujących w zbiorniku i stawach. Rozwiązania techniczne zaproponowane w ramach adaptacji zbiornika Borki i stawów kolmatacyjnych, oparte będą na materiałach przyjaznych naturze: kamień, drewno, a nasadzenia roślinne będą sprzyjały zachowaniu siedlisk dla cennych przyrodniczo gatunków fauny i flory. Wszystkie przewidziane elementy zabudowy hydrobiologicznej takie jak: wysepki, lokalne przegłębienia, enklawy bogatej roślinności, bezpieczne schronienia pomiędzy głazami narzutów kamiennych i kamieniami gabionów, tworzą doskonałe warunki dla bytowania płazów, bezkręgowców, a także drobnych ssaków. Dla awiofauny obecność miejsca w terenie, gdzie można zaczerpnąć wody oraz upolować drobne formy owadów, stanowiące pożywienie to doskonała zachęta do tego, aby założyć gniazdo, zwłaszcza gdy rozwiną się gałęzie z witek wierzbowych planowanych do nasadzenia pomiędzy głazami lub na nieutwardzonych skarpach grobli. Także trzcinowiska, których rozwój jest tu spodziewany, stanowią dobre miejsce na gniazdowanie ptaków. Zaplanowane usunięcie osadów ze stawów kolmatacyjnych przyczyniło się do poprawy warunków fizycznych w zbiornikach (zbyt duża warstwa namułów przyczynia się do znacznego spadku tlenu w wodzie). Przewidziane do wprowadzenia konstrukcje, pełniące rolę podczyszczania wód, wzbogacą dodatkowo krajobraz zbiorników i podniosą walor estetyczny inwestycji. Wszelkie prace związane z porządkowaniem i czyszczeniem zbiorników będą prowadzone poza okresem wegetacyjnym i rozrodczym, co jest warunkiem podtrzymania i trwałości efektu bogatego rozwoju różnych form przyrodniczych na rozpatrywanym terenie.

  

3. „ADAPTACJA TERENU ZALEWOWEGO NA POTOKU PÓŁNOCNYM DO RETENCJONOWANIA WÓD OPADOWYCH Z ZASTOSOWANIEM SEKWENCYJNEGO SYSTEMU SEDYMENTACYJNO-BIOFILTRACYJNEGO”

Potok PółnocnyZasadniczym celem zadania jest zatrzymanie i spowolnienie przepływu wody napływającej do centrum miasta Potokiem Północnym. W tym celu w okolicach ulicy Olsztyńskiej wykonana zostanie adaptacja istniejącego terenu w sekwencyjny system sedymentacyjno-biofiltracyjny. Uzyskany zostanie w ten sposób efekt łagodzenia przepływów ekstremalnych, co stanowić będzie wkład w podwyższenie stopnia ochrony przed powodzią terenów i środowiska naturalnego poniżej lokalizacji inwestycji. W przypadku opadów skutkujących objętościami spływu, których planowany system nie przechwyci, nadmiar wód będzie odprowadzany do rzeki Potok Północny, ale zasięg i skala szkód wywołanych falą opadową będzie znacznie mniejsza. Adaptacja terenu do retencjonowania wód opadowych i roztopowych (deszczowych) zaprojektowana została w taki sposób, aby przyczyniać się z jednej strony do redukcji opisanej fali powodziowej z drugiej zaś redukcji stężeń zanieczyszczeń zawartych w wodzie, co zapewni poprawę jej jakości.

System do retencjonowania wód, będąc zaprojektowany w sposób spowalniający odpływ zgromadzonych w nim wód, zapewni poprawę warunków wilgotnościowych w obszarze rozwiązania. Planowany i przewidywany rozwój roślinności wodnej i charakterystycznej dla terenów podmokłych, a także innej roślinności takiej jak wierzby, czy inne nowo nasadzone gatunki, zapewni stopniowe uwalnianie wilgoci do atmosfery, co sprzyjać będzie podwyższeniu wilgotności i polepszeniu mikroklimatu. Powierzchnia ok. 2 ha o podmokłym charakterze i intensywnym pokryciu roślinnością stworzy przyjazny dla mieszkańców mikroklimat ograniczając zjawisko suszy.

Roślinność, która zostanie nasadzona w obrębie niecki systemu, tworząc warunki dla bytowania różnych form przyrody ożywionej wesprze bogaty świat roślinny i zwierzęcy, godny obserwacji i dbałości o jego trwanie. Przepływ wody przez nieckę zapewni wilgotność potrzebną dla utrzymania efektu przyrodniczego. Utworzenie stref zastoiskowych, stale wypełnionych wodą, stanowić będą jej rezerwuar dostępny dla organizmów w czasie deficytu opadowego. Budowa systemu, ze wszystkimi jego elementami takimi jak: wysepki, lokalne przegłębienia, bezpieczne schronienia pomiędzy głazami narzutów kamiennych i kamieniami gabionów – to tworzenie doskonałych warunków dla bytowania płazów, bezkręgowców, a także drobnych ssaków.

Dostępność wody i stałe zapewnienie jej dopływu stanowić będzie kolejny walor środowiska przyrodniczego sprzyjający rozwojowi różnorodnych form życia na terenie objętym projektem. Szczególnie korzystne warunki wystąpią tutaj dla bytowania i rozrodu płazów i gadów. Można spodziewać się, że różne gatunki kolonizujące poszczególne strefy zastoiskowe – żaby, jaszczurki, traszki, zaskrońce, pojawią się wiosną.

 

4. BUDOWA POLDERÓW ZALEWOWYCH NA RZECE CEREKWIANCE

Głównym celem zadania jest funkcja łagodzenia ekstremalnych przepływów poprzez gromadzenie i retencjonowanie części wód dopływających ze zlewni wskutek ekstremalnych zjawisk meteorologicznych, jak opady i roztopy. Podniesie to poziom ochrony przed powodzią terenów i środowiska naturalnego poniżej lokalizacji polderu oraz odciąży system rzeki Mlecznej, do której rzeka Cerekwianka dopływa od nadmiernej ilości wód opadowych.

Dodatkowo polder zaprojektowany jest w sposób umożliwiający redukcję zanieczyszczeń transportowanych rzeka Cerekwianką wraz z wodami deszczowymi. Poprzez zastosowanie rozwiązań spowalniających odpływ wód gromadzonych w polderze, stworzony zostanie obszar podmokły poprawiający mikroklimat oraz tworzący miejsca siedliskowa zarówno dla wielu gatunków roślin jak i zwierząt. Przewidywany rozwój roślinności wodnej i charakterystycznej dla terenów podmokłych, a także innej roślinności takiej jak wierzby czy inne gatunki, zapewni stopniowe uwalnianie wilgoci do atmosfery, co sprzyjać będzie poprawie mikroklimatu dla mieszkańców miasta.

 

 

Autorzy:
dr hab. Iwona Wagner, dr hab. Tomasz Jurczak, prof. dr. hab. Maciej Zalewski, Katarzyna Jankowska

 

 logo